Het klimaat, de energievoorziening, de inflatie, de ouderenzorg, de kinderopvang...
Zoveel zaken in beweging met zoveel complexiteit.
"Een sterke overheid is heel hard nodig om het voor ons allemaal goed te regelen en om iedereen erbij te houden. "
In het Nederlands tijdschrift voor Binnenlands Bestuur worden de eigenschappen van een sterke overheid opgelijst.
1. Een overheid handelt proactief.
Een proactieve overheid durft te kiezen. Het heeft daaraan te veel ontbroken. Een voor de hand liggend voorbeeld is de kernuitstap die door opeenvolgende regeringen werd vooruitgeschoven. Te vaak wachten we tot het niet langer kan, of tot de rechter ons dwingt maatregelen te nemen. Of het gaat om klimaat, asiel of energie, crisis is vaak uiting van slecht bestuur.
2. Een overheid vertrekt vanuit een duidelijke visie.
Actief inspelen op de toekomst kan alleen met een duidelijke en gedragen visie. Moeilijke onderwerpen zoals de toekomst van de landbouw, de ruimtelijke ordening, de zorgvraag en de het lerarentekort zijn geen los van elkaar te analyseren dossiers met elk eigen rationele oplossingen. Het zijn geen vraagstukken die gebaat zijn met acties op korte termijn. Duidelijke strategie en visie staan voorop.
3. Een overheid maakt keuzes in de agenda.
Om actief te sturen, invloed uitoefenen op de samenleving van de toekomst, heeft de goede overheid een gedegen agenda. Daarin werkt ze uit hoe de visie stap voor stap kan worden uitgevoerd. Deze agenda moet realistisch zijn en gericht op wat er in de praktijk te realiseren is, en niet op een groot aantal verschillende politieke wensen. De agenda moet beginnen met de belangrijkste zaken; dit zijn niet altijd de zaken die in het politieke debat de meeste aandacht krijgen. In een gedegen agenda ligt besloten dat je keuzes moet maken; de overheid kan niet alles oplossen.
4. Een overheid zorgt voor hen die er meest afhankelijk van zijn.
Effectiviteit en efficiency voerden lange tijd de boventoon bij de overheid, maar langzamerhand komt er meer oog voor maatschappelijke waarde. De bezuinigingen in de kinderopvang maakten de grenzen duidelijk. Ongeacht politieke verschillen zijn er veel breed gedeelde waarden die een richtsnoer zijn voor het functioneren van de overheid. De consequentie is dat een goede overheid het beste zorgt voor de mensen die het meest afhankelijk zijn van die overheid. Nu is dat vaak niet het geval: juist voor de kwetsbaarste inwoners, die op tal van leefgebieden ondersteuning nodig hebben, is het overheidssysteem het meest complex. Dit moet anders.
5. Een overheid heeft oog voor draagvlak.
Proactief zijn, een visie hebben en een agenda, betekent niet dat de overheid de maatregelen erdoor kan jagen Het werk van de overheid is per definitie ingewikkeld omdat er zoveel verschillende belangen zijn. Je kunt niet iedereen tevreden stellen, maar gegeven de doelstellingen wel zoeken naar maximaal draagvlak. De wijze waarop doelen moeten worden gerealiseerd, moet gebaseerd zijn op het zoeken naar win-win. Pas als redelijk overleg niet tot gezamenlijk gedragen oplossingen leidt, kan de overheid andere instrumenten inzetten om de doelen te halen.
6. Een overheid luistert naar ambtenaren en burgers.
De eigenschappen van de goede overheid worden zo stap voor stap duidelijk. Een goede overheid is proactief, heeft visie, maakt een gedegen agenda, denkt in termen van win-win én heeft de eigenschap om goed te kunnen luisteren. Af en toe moet de overheid ‘zenden’, maar de boodschap moet op maat zijn. Dat lukt alleen als de overheid luistert naar de mensen en instituties die het beleid uitvoeren, en ook naar de inwoners die de gevolgen ondervinden van de keuzes van de overheid.
7. De overheid zoekt hoe ze zich kan verbeteren.
Waarom praten overheden niet regelmatig en structureel met elkaar over de vraag hoe de overheid zich (verder) verbeteren kan? Zou dit niet meer opleveren dan de strijd en competitie tussen lokale en hogere overheden, tussen deelregeringen en federale regering. Een goede overheid stuurt permanent bij, kijkt steeds of ze op koers ligt om de doelen te halen. Zo niet, dan is dit geen start voor een zoektocht naar schuldigen, maar het begin van een zoektocht naar verbeteringen, waarbij er goed wordt gekeken naar de uitvoeringsorganisaties: daar moet de aandacht steeds op gericht zijn.
Dit artikel is geïnspireerd op het essay van Leonard Geluk in het Nederlandse tijdschrift Binnenlands Bestuur nummer 23, 9 december 2022
De voorbeelden geënt op de Nederlandse situatie werden aangepast.